کد مطلب:50037 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:4

گنجینه پرسمان » قرآن

آيااز آيه (الست بربكم قالوا بلي) مي توان نتيجه گرفت كه انسان ازلي است؟

آيه ميثاق - چنانچه مرحوم علامه طباطبايي در الميزان فرموده است - از دقيق ترين آيات قرآني مي باشد كه فهم معناي آن نياز به بررسي زيادي دارد. ما ابتدا مفهوم اوليه آيه را مطرح مي كنيم، سپس به تفسير آيه اشاره مي كنيم. ظاهر آيه شريفه، گفت وگويي بين خدا و انسان ها مي باشد. در اين گفت وگو، خداوند از انسان اقرار مي گيرد كه پروردگار آنان است. اين اقرار گرفتن براي اتمام حجت بر انسان مي باشد كه در آينده ادعاي غفلت نكند. حال سؤال اين است كه آيا اين گفت وگو به همين صورت كه در ظاهر آيه آمده، اتفاق افتاده است؟ موطِن و عالَمي كه اين ميثاق گرفته شده، كجاست؟ دنيا يا غير آن؟ آيا اين ميثاق قبل از تولد انسان گرفته شده است يا بعد از آن؟ در پاسخ به اين سؤالات، نظرات مختلفي از سوي مفسرين ارائه شده است. آيت الله جوادي آملي بعد از بررسي اقوال مفسرين در آيه، دو احتمال را موجه دانسته اند: {Tالف) بيان تمثيلي:T} هر چند ظاهر آيه حاكي از گفت وگويي بين خدا و انسان است و اخذ اقرار است، ولي اين آيه در مقام بيان واقع نيست، بلكه مقصود صرفاً تمثيل است. خداوند در واقع از فرزندان آدم اقرار نگرفته است، بلكه مراد آن است كه گويا خداوند از همه انسان ها اقرار گرفته است. مسأله ربوبيت خدا و عبوديت انسان به قدري روشن است كه گويا همه انسان ها گفتند «بلي». شيوه بيان اين آيه، مانند بيان تمثيلي است كه آيه يازدهم سوره فصلت است كه {A{/Bفَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ اِئْتِيا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً قالَتا أَتَيْنا طائِعِينَ {w8-18w}{I41:11I}/}A}؛ {Mسپس آهنگ آفرينش آسمان كرد و آن بخاري بود. پس به آن به زمين فرمود: خواه يا ناخواه بياييد. آن دو گفتند: فرمان پذير آمديم M}»، {V(فصلت، آيه 11)V}. ظاهر آيه اين است كه خداي متعال به آسمان و زمين فرمود: خواه، ناخواه بايد بيايد. آن دو گفتند: با رغبت مي آييم. در حالي كه در واقع گفت وگويي بين خدا و آسمان و زمين واقع نشده است. پس در آيه ميثاق (عالم ذر) قول، امر و نهي لفظي نيست، بلكه در حقيقت تمثيل است. بايد توجه داشت كه خود قرآن گاه بيان نموده كه در صدد تمثيل است: {A{/Bلَوْ أَنْزَلْنا هذَا اَلْقُرْآنَ عَلي جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْيَةِ اَللَّهِ وَ تِلْكَ اَلْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ {w1-19w}{I59:21I}/}A}؛ {Mاگر اين قرآن را بر كوهي فرو مي فرستاديم يقيناً آن (كوه) را از بيم خدا فروتن (و) از هم پاشيده مي ديدي و اين مثل ها را براي مردم مي زنيم باشد كه آنان بينديشندM}»، {V(حشر، آيه 21)V}. در اين آيه شريفه، خداوند مي فرمايد كه انزال قرآن بر كوه، مثلي است كه براي به تفكر واداشتن انسان به كار رفته است. بنابراين احتمال، گفت وگوي ذكر شده در آيه ميثاق، صرفاً تمثيلي است براي بيان وضوح ربوبيت خدا و عبوديت انسان، {V(ر.ك: جوادي آملي، عبدالله، فطرت در قرآن، صص 123 - 126 و 135)V}. بنا بر تمثيلي بودن آيه ميثاق، هيچ يك از سؤالات ذكر شده در ابتداي بحث، جاي طرح ندارد. {Tب ) بيان واقعي:T} معناي دوم كه بيشتر مورد نظر آيت الله جوادي آملي است - اين است كه آيه صرفاً تمثيل نيست، بلكه به لسان گفت وگو، از واقعيتي سخن مي گويد كه در خارج رخ داده است. واقعيت اين است كه خداوند با زبان دو حجت خود با انسان سخن گفته است. يكي زبان عقل (پيامبر دروني انسان) و ديگري زبان وحي از طريق انبيا (پيامبران بيروني انسان). اين دو حجت خدا را به انسان مي نمايانند و ربوبيت او را بيان مي كنند و اين دو از هيچ انساني دريغ نشده است. با وجود اين دو حجت، ديگر انسان نمي تواند ادعاي نسيان و غفلت بكند. نكته اي كه از آيه به دست مي آيد، نوعي تقدم اين ميثاق بر زندگي انسان مي باشد؛ لذا حجت باطني (عقل) و ظاهري (وحي) هر چند تقدم زماني بر انسان و اعمال ارادي او ندارد، ولي بر مكلف شدن انسان حداقل تقدم رتبي دارد؛ يعني ابتدا حجت بر عبد تمام مي شود، سپس مكلف به تكاليف الهي مي گردد. بنابراين مقصود آيه، گفت وگوي لفظي بين خدا و انسان ها نيست، بلكه اعطاي دو حجت محكم الهي به انسان است. با توجه به معناي فوق موطن و عالمي كه اين ميثاق الهي در آن رخ داده، همين دنيا مي باشد و براي هر انساني، بعد از تولد او چنين چيزي رخ مي دهد. بنابراين آيه ميثاق هيچ دلالتي بر ازلي بودن انسان يا حتي هرگونه وجودي قبل از تولد براي آدمي ندارد؛ بلكه آيه يا صرفاً يك تمثيل است، نه بيان واقع و يا از واقعيت اعطاي حجت باطني و ظاهري سخن مي گويد كه مربوط به بعد از تولد انسان مي باشد، {V(همان، صص 126 و 135 - 137)V}. براي آگاهي بيشتر ر.ك: فطرت در قرآن، تفسير موضوعي قرآن كريم، آيت الله جوادي آملي، نشر اسراء قم، فصل سوم (اين كتاب به اقوال مختلف درباره آيه ميثاق پرداخته و بعد از نقد اقوال مختلف، دو نظر فوق الذكر را پذيرفته است.